Het bestuderen van de geschiedenis is een bezigheid die ons veel kan leren over de mens van vandaag. Wanneer we proberen een beeld te vormen van het sociale leven ten tijde van het Oude Egypte, kunnen we vervolgens, door dat beeld in relatie te brengen tot het sociale leven van onze tijd, zien hoezeer dit sociale leven -en dus de mens- veranderd is. We kunnen op die manier bovendien een besef krijgen van de richting waarin de mens zich ontwikkelt.

Kenmerkend voor het Oude Egypte is de rol van de religie in het sociale leven:

“Religie was een levenswijze in Egypte en toch had het concept van een georganiseerde godsdienst voor de meeste mensen geen betekenis. Daar de goden volledig geïntegreerd waren in de Egyptische samenleving, temidden van hun volgelingen leefden, toezicht hielden op elk aspect van het dagelijks leven, werd er weinig bijgelovige eerbied getoond in hun verering. De goden waren niet alleen bij Egypte, ze wáren Egyptenaren.” 1)

Dit fragment is duidelijk, maar abstract. Het wil zoveel zeggen als: voor de Egyptenaren bestond er niet zoiets als wat wij nu religie noemen: hun gehele dagelijkse leven was religie (althans, datgene wat wij religie noemen). Alle handelingen stonden in het teken van de goden en daarmee was natuurlijk ook hun zieleleven grotendeels vervuld. Het ritme van de dag, het bereiden en gebruiken van de maaltijd, de tijd van zaaien of oogsten, de feesten – het wat, hoe wanneer en waarom van al deze dingen werd aangegeven door de goden en hun intermediairs: de priesters en vooral de farao, de priester-koning.

“De koning bekleedde de hoogste positie in de Egyptische maatschappij, zoals de deksteen van een piramide. De koning van Egypte was een vleesgeworden god, een priester en een krijger, die ver verheven was boven de zwoegende meerderheid van zijn onderdanen, die bereid waren voor hem te vechten en zo nodig te sterven. Ondanks zijn ontoegankelijkheid was de koning veel meer dan een soort heerser in naam, die alleen zuiver ceremoniële plichten had. Hij bevond zich in het centrum van alle Egyptische zaken, in feite, in heel reële zin, was hij Egypte.” 2)

De goden, plaatsvervangend de farao en de vele priesters, bepaalden het leven in Egypte, de individuele mens bestond in zekere zin nog niet, althans: hij liet zijn leven in vanzelfsprekendheid bepalen door de goden.

Anno 2004, om het contrast maar direct scherp te stellen, mag je als ouder al blij zijn als je je kind nog voorbij de puberteit een beetje mag helpen de weg in het leven te vinden, daarna (of daarvoor) gaat het zijn eigen weg. En dat moet ook zo zijn in onze tijd: de mens wil zijn eigen keuzes maken.

Dit proces van individualisering, dat gepaard gaat met het oplossen van alle traditionele sociale verbanden, werd door Rudolf Steiner beschreven in de sociologische basiswet:

“Aan het begin van haar culturele status streeft de mensheid naar het ontstaan van sociale instellingen; het belang van de enkeling wordt voorshands aan het belang van de instellingen opgeofferd; de verdere ontwikkeling leidt er evenwel toe, dat de enkeling zich uit de belangen van de instellingen bevrijdt en tot een vrije ontplooiing van zijn behoeften en van zijn capaciteiten komt.” 3)

Met name in de 20^e eeuw, en in de westerse wereld, is dit proces van individualisering en het wegvallen van sociale verbanden in sneltreinvaart verlopen. Juist de westerse cultuur heeft daarvoor in de afgelopen vijf, zes eeuwen de randvoorwaarden geschapen (in de ontwikkeling van wetenschap, techniek, economie en vormgeving van het sociale leven) en met het verbreiden van de westerse cultuur over de gehele aardbol zal dit individualiseringsproces wereldwijd zijn loop nemen. En al gaat dit proces ook gepaard met individuele en sociale crisissen, met eenzaamheid, menselijke vervreemding en een ontketend egoïsme, het is een ontwikkeling die onomkeerbaar is en die, in het proces van de mensheidsontwikkeling, een noodzakelijke stap is op de weg van de mens naar vrijheid.

Tegelijkertijd ligt in dit gegeven de kernvraag van het moderne sociale leven: hoe vormen we een samenleving die enerzijds recht doet aan de ontwikkelingsruimte die de individuele mens vraagt, maar die anderzijds toch meer is dan een verzameling van op zichzelf staande individuen?

Het ‘gezonde verstand’ raadt ons de individuele mens en dat wat er in hem leeft als uitgangspunt te nemen voor een in sociaal opzicht gezonde samenleving. Wat kunnen we in dit licht aan de individuele mens waarnemen?

Ten eerste: de diepe behoefte om individuele vaardigheden te ontplooien en uit te oefenen. Ten tweede: de behoefte om, in de ernstigste zin van het woord, als mens tegemoetgetreden te worden. Ten derde: de dagelijkse terugkerende behoefte aan datgene wat de aarde voortbrengt en wat het fysieke bestaan van de mens mogelijk maakt.

De sociale driegeleding is niets meer of minder dan de richting waarin aan deze drie behoeften tegemoetgekomen kan worden.

Het ontplooien en uitoefenen van individuele vaardigheden vindt in het geheel van het sociale leven zijn basis in het geestesleven. Het is het gebied van onderwijs, kunst, wetenschap, religie. Vanuit de individuele mens gezien is het het gebied waar hij datgene wat in de ziel leeft ontwikkelt, tot uiting brengt, beoefent. Voorwaarde voor een geestesleven dat tot bloei kan komen is dat er vrijheid heerst. Datgene wat in de menselijke ziel leeft mag niet van buitenaf beperkt of gestuurd worden, het behoeft vrijheid om langs individuele weg te kunnen komen tot het ontdekken en beleven van het ware, het goede en het schone. De sociale betekenis van een vrij geestesleven is van een dimensie die we ons nauwelijks kunnen voorstellen: een bloeiend geestesleven is een schier onuitputtelijke bron van ontwikkeling en vernieuwing voor het geheel van de samenleving.

De behoefte aan datgene wat de aarde voortbrengt en wat het fysieke bestaan van de mens mogelijk maakt, vindt zijn antwoord in het economisch leven. Hier wordt gewerkt aan de vervulling van deze behoefte  die, in een gezonde economie, beginpunt van alle economische bedrijvigheid is. Op basis van wederkerigheid werkt de ene mens aan datgene waaraan de ander behoefte heeft. Wanneer het vraagstuk van de (aard en mate van) arbeid en het eigendomsvraagstuk (het scheppen van een gebruiksrecht in plaats van een eigendomsrecht voor grond en kapitaalsgoederen) niet binnen het economisch leven maar daarbuiten, in het rechtsleven, geregeld worden zijn de voorwaarden geschapen voor een economie waarin de dingen de ‘juiste prijs’ dragen, dat wil zeggen dat een ieder die aan een waar heeft meegewerkt als tegenpresatie voor het resultaat van zijn arbeid voldoende ontvangt om in zijn behoeften te voorzien. Zo kan het economisch leven het gebied worden waarin broederschap verwerkelijkt wordt.

De diepe behoefte om als mens tegemoetgetreden te worden kan in het rechtsleven zijn antwoord vinden. Voorbij alles dat ons als individu kleurt en kenmerkt ligt ons diepere mens-zijn, dat we ook in alle andere mensen kunnen herkennen. Wat komt de mens toe louter op basis van zijn mens-zijn? Hoe wil ik dat de andere mens, krachtens zijn mens-zijn, behandeld wordt – zoals ook ikzelf? Daar liggen de diepere vragen van het rechtsleven. Datgene wat uit deze vragen voortvloeit geeft ook de grenzen aan van datgene waarover het rechtsleven zich kan buigen, namelijk over datgene wat alle mensen krachtens hun mens-zijn aangaat. In onze tijd wil de mens actief deelnemen aan het proces van het vormgeven van het sociale leven, inclusief de wetten, regels en afspraken. Daarom is gelijkheid in het rechtsleven noodzaak: gelijkheid in het vormen van wetten en regels, gelijkheid ook in de uitwerking van wetten en regels, die in gelijke gevallen in gelijke mate van gelding zijn. Het individueel-menselijke speelt dan ook in het rechtsleven geen rol (dat is thuis in het geestesleven), slechts het algemeen-menselijke.

In het geheel van dit maatschappelijke organisme heeft het economisch leven tot taak te voorzien in de fysieke behoeften van de mens, het geestesleven levert het geheel van het maatschapelijk organisme het zaad voor bloei en ontwikkeling, het rechtsleven waarborgt de vrijheid van het geestesleven, houdt anderzijds het economisch leven ‘op zijn plaats’ en is uitdrukking van (de mate van) menselijkheid van een sociaal organisme. Zo kunnen we de sociale driegeleding herkennen als een, in de diepste zin, menselijke noodzaak.

1)       Hilary Wilson, Het volk van de farao’s. Het dagelijks leven in het oude Egypte, Baarn 1998, (86)
2)       Ibid. (196)
3)       Vertaling ontleend aan De sociale impuls van de antroposofie, Dieter Brüll, Zeist 1985 (26)

Dit artikel van John Hogervorst verscheen oorspronkelijk in Driegonaal, jrg.27/nr.2

Op dit moment worden 33.000 exemplaren van een eenmalige krant over sociale driegeleding en associatieve economie verspreid. De 24 pagina’s tellende krant staat boordevol met artikelen die de actualiteit van Rudolf Steiners sociale gedachtegoed onderstrepen. De krant is geschreven zonder enig jargon of antroposofische inkleuring en mikt op alle mensen die vragen willen stellen bij de economische, politieke of culturele werkelijkheid van vandaag.
In de krant artikelen over een eerlijke economie, over een volgende stap in de ontwikkeling van de democratie, over eerlijk-delen als het enige duurzame sociale principe, over de kracht van een vrij geestesleven – en veel meer.

U kunt de krant hier downloaden en digitaal tot in het oneindige verspreiden!
(Klik op de link hieronder)

rudolf steiner maatschappijvernieuwer

Staatssecretaris Weekers heeft zijn ontslagbriefje ingeleverd. Fractieleider Zijlstra, die altijd offensief denkt en/of naar voren vlucht, ontvouwde als vergezicht een flinke hervorming van het belastingstelsel. Al die belastingtoeslagen en een situatie waarin mensen eerst belasting betalen en vervolgens een toeslag ontvangen, dat is ook wel heel erg gecompliceerd. Dus, aldus Zijlstra, niet alleen Weekers maar ook alle toeslagen moeten weg.
Hier is een ander vergezicht, kijkt u even mee?

Vandaag op een hele mooie verwoording van de sociale driegeleding gestuit:

“De idee van de driegeleding is geen politiek model. Zij wil de wereld niet verbeteren door een nieuwe, ‘betere’ ideologie op de plaats van een oude te zetten. Zij wil de mens de basis bieden om, overeenkomstig diens streven naar vrijheid, gelijkheid en broederschap, maatschappelijke structuren zó te vormen dat het best mogelijke – voor de mens en voor de zaak – bereikt kan worden. Zij wil geen waarheid verkondigen, maar wil de mens in staat stellen zijn waarheid zelf te vinden.”

(Thomas Wimmer, Der anthroposophischen Sozialimpuls (…), Tübingen 1990)

Duurzaamheid is tegenwoordig een begrip dat in vele maatschappelijke gebieden een rol speelt. In de landbouw wordt het streven naar duurzaamheid het meest serieus genomen door biologisch- of biologisch-dynamisch werkende boeren. In productieprocessen wordt steeds duurzamer omgegaan met grondstoffen. Het aandeel duurzame energie groeit en in de wereld van het bouwen is duurzaamheid een factor die meer en meer de dagelijkse praktijk in komt. Het streven naar duurzaamheid wint gestaag meer terrein en blijkt geen eendagsvlieg.

Dat maakt het misschien interessant om tot gedachten te komen waarin het begrip duurzaamheid wordt verruimd. Ieder weldenkend mens zal namelijk in dit begrip een positieve, toekomstgerichte waarde kunnen erkennen. Als dat zo is, is het zaak dit begrip uit te spreiden en uit te breiden door het met steeds meer gebieden te verbinden. Daarmee betrekken we de toekomst in het handelen van vandaag.